Son 40 yıldır ülkemiz genelinde otoyol ağının geliştirilmesi ve karayolu ağı içerisindeki payının artırılması politikası izlenmektedir. 2016 yılına gelindiğinde Türkiye otoyol ağının toplam karayolu ağı içerisindeki payı yüzde 3,25 olmuştur.
Yapımına 1989 yılında başlanan İzmir- Aydın Otoyolu 2004 yılında hizmete açılmıştır. Bu otoyolun devamı niteliğinde olan Aydın-Denizli Otoyolu Projesi ilk olarak 1994 yılı yatırım programına girmiş, 1998 yılında ihale edilmiş, sonradan kredi temini sorunları nedeniyle sözleşmeler iptal edilerek, 2001 yılında yapım programından çıkarılmıştır. Aydın ve Denizli illerinin gündeminden hiç düşmeyen Aydın-Denizli Otoyolu için Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından 3 Temmuz 2020 tarihinde Yap-İşlet-Devret modeliyle ihale gerçekleştirdi. İhaleyi Fernas İnşaat kazandı ve otoyolun yatırım maliyeti 699 milyon Euro olarak açıklandı.
Aydın-Denizli Otoyolu Projesi ÇED dosyasına baktığımızda otoyolun devlet tarafından yapılma gerekçesi; “Otoyol ağının geliştirilmesi ve artırılması, karayolu ulaşımında güvenliğin geliştirilmesi, ekonomik yönden ve zamandan tasarruf sağlanması, planlandığı bölgede yaşanan trafik yoğunluğu ve trafik problemine cevap verilmesi, bölgenin ticari-sosyal-kültürel-turistik-endüstriyel gelişiminin sağlanması” diye belirtilmektedir.
Peki gerçek nedir? Aydın-Denizli Otoyolu yapımı bölgeye gerçekten, seyahat ve can güvenliği, ekonomik kazanç ve gelişmişlik, refah ve mutluluk mu getirecek yada kamuoyunda yaygın kanaatin olduğu gibi bazı kesimlere güvenceli ekonomik kazanç ve para transferi mi sağlayacak, otomotiv ve petrol sektörlerine hizmet ederek bölgede tarımın ve ekolojinin geri dönülmez şekilde zarar görmesine mi sebep olacak? Bu sorulara 2017 yılı “Aydın-Denizli Otoyolu ve Malzeme Ocakları Projesi ÇED Raporu” na bakarak cevap vereceğiz.
Aydın – Denizli Otoyolu bağlantı yolları dahil yaklaşık 168 km uzunluğunda olup, 90 km’lik kısmı Aydın, 78 km’lik kısmı ise Denizli İli sınırları içerisinde kalmakta, proje Efeler-Yenipazar-Bozdoğan- Nazilli-Kuyucak-Buharkent-Sarayköy-Merkezefendi-Pamukkale-Honaz ilçeleri sınırlarından geçmektedir. Otoyol güzergahı için sağlı ve sollu toplam 450 m’lik etki alanı ve 2 km’lik bir ÇED inceleme koridoru belirlenmiş olup, Aydın’ın 9 ilçesinde 47 mahalle, Denizli’nin ise 5 ilçesinde 27 mahalle acele kamulaştırma kararından etkilenecektir.
Aydın-Denizli Otoyolu ile Büyük Menderes Havzasında yaklaşık 9.000 dönüm toprak parçası üstüne direkt asfalt-beton dökülerek kalıcı şekilde tarım dışı kalacak, havzada tarım toprakları azalacaktır. Otoyol yapımı ile tarım dışı kalacak toprakların büyük bir kısmı tarım arazisi ve çayır-mera alanları içerisinde yer almakta olup, küçük bir kısmı ise orman arazisi, kültür ve turizm koruma ve gelişim bölgesi, özel çevre koruma bölgesi, tabiatı koruma alanı ve milli park alanı içerisinde yer almaktadır. Aydın’da proje güzergâhının yüzde 47,87’i Tarım, yüzde 20,95’i Zeytin, yüzde 16,8’i Mera, yüzde 9,95’i Fundalık, yüzde 1,68’i Orman, yüzde 1,17’i Bahçe arazisinden geçmektedir. Denizli’de proje güzergâhının yüzde 70,55’i Tarım, yüzde 23’ü Mera, yüzde 3,34’ü Bağ arazisinden, yüzde 2,46’sı Fundalık arazisinden geçmektedir. Otoyol güzergahından etkilenen toprakların, Aydın’da büyük bir bölümü II. ve III. Sınıf topraklar, Denizli’de çoğunluğu II., III. ve IV. Sınıf topraklardır. Bölgede organik tarım üretiminde Aydın ön plana çıkmaktadır. 2011 yılında Aydın ili Türkiye’de organik tarım üretimi yapan çiftçi sayısı bakımından 2’ci, üretim alanı bakımından 7’ci, üretim miktarı bakımından ise 5’ci sırada yer almıştır.
Proje güzergahı Honaz Dağı Milli Parkı sınırı ve Dalama-Bozdopan -Yenice -Karakıran Kabaağaç-Çürüksu-Honaz Pınarbaşı Sulama sahaları içerisinden geçmekte, Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi ve Çağlayan Tabiat Parkı etki alanı içerisinde kalmaktadır. Aydın’da otoyol güzergahına yakın Bakanlar Kurulu tarafından Afete Maruz Bölge olarak ilan edilmiş olan Yenipazar ilçesi Dereköy ile Kuyucak ilçesi Gencellidere köyleri de vardır. Proje güzergahı “Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası”na göre Aydın ve Denizli illeri boyunca 1. Derece deprem bölgesi içinden geçmekte, otoyol güzergahı çevresinde önemli jeotermal alanlar yer almaktadır.
Proje güzergahı boyunca birçok yüzey akarsuyu geçilmekte olup bunlardan en önemlileri Aydın’da Büyük Menderes Nehri-Akçay ve Dandalas Çayı; Denizli’de Kavak-Acıçay-Alibey-Demirci-Kurgun-Çürüksu-Saç-Gökpınar dereleri, Aksu Çayı sayılabilir. Proje güzergahı boyunca yeraltı su kaynakları yayılım göstermektedir. Bu yeraltı sularını barındıran alüvyonların kalınlıkları 40-100 m arasında değişmektedir. Havzadaki yeraltı suyu akışı Büyük Menderes nehri akış yönü ile aynı olup vadi yamaçlarından da Büyük Menderes nehrine doğru yeraltı suyu beslenimi vardır. Proje güzergahında Aydın’da Topçam- Karacasu-İkizdere barajları; Denizli’de Gökpınar-Akbaş barajları ve Gerenlik gölü bulunmaktadır.
Proje kapsamında oluşacak hafriyat toprağı miktarı 5.040.000 m3, bitkisel toprak hafriyatı 1.260.000 m3 (toplam 6.300.000m3) olarak hesaplanmıştır. Bu hafriyat atıkları yol yapımında dolgu işlemlerinde ve arazi tefsiye çalışmalarında kullanılacaktır. Proje güzergahının Aydın-Kuyucak kesiminde 25.500.000 m3, Kuyucak-Denizli kesiminde 7.557.410 m3 (toplam 33.057.410 m3) dolgu malzemesi kullanılacak. Bu dolgu malzemelerini tedarik etmek için ise proje sınırları içinde 26 adet Ariyet Ocağı, 2 Taş Ocağı ve 3 adet Kum Ocağı alanları belirlenmiştir.
2012 yılı itibariyle çevre sorunlarının öncelik sıralamasında Aydın ilinde; 1’ci Su Kirliliği, 2’ci Atıklar, 3’cü Hava Kirliliği, 4’cü Erozyon, 5’ci Gürültü Kirliliği, 6’cı Doğal Çevrenin Tahribatı, 7’ci Toprak Kirliliği yer almaktadır. Denizli ilinde; 1’ci Hava Kirliliği, 2’ci Su Kirliliği, 3’cü Toprak Kirliliği, 4’cü Gürültü Kirliliği, 5’ci Doğal Çevrenin Tahribatı, 6’cı Atıklar, 7’ci Erozyon yer almaktadır. Aydın-Denizli Otoyolu projesinin inşaat aşamasında güzergâh boyunca iş makineleri kullanılacak, iş makinaları ile kazılamayacak zeminlerde gevşetme amaçlı patlatmalar yapılacaktır. Tüm bu işlemler ise ortamda 23,136 kg/saat miktarında toz emisyonunun artışına sebep olacaktır.
Hali hazırda proje güzergahında yer alan mevcut karayolları ile Aydın-Denizli illeri arası yaklaşık 125 km olup, 1 saat 50 dakika süre tutmaktadır. Planlanan Aydın-Denizli Otoyolu ile Aydın-Denizli illeri arası yaklaşık 120 km olup, 1 saat 20 dakika süre tutmaktadır. Bunun anlamı yapılacak otoyol ile Aydın-Denizli arası mesafe 5 km, süre 30 dk kısalacaktır. Aydın-Denizli Otoyolu paralı bir otoyol olarak tasarlanmıştır. Proje için devletin verdiği araç geçiş garantisi otomobil başına 5 Euro düzeyindedir. Aydın-Denizli Otoyolunda devlet işletici firmaya her yıl için 24 milyon 445 bin araç geçiş garantisi, 91 milyon 618 bin Euro yıllık ücret garantisi vermiştir. Otoyolun işletme süresi ise 17 yıl 9 ay 18 gün belirlenmiştir. Devletin ihaleyi kazanan firmaya verdiği yıllık araç geçişi ve yıllık ücret garantisi ile firma Aydın-Denizli Otoyolu yapım maliyetini en fazla 7 yılda amorti edecek, geri kalan 10 yıllık süre zarfında ise otoyol maliyetinin en az iki katı kadar döviz garantili kazanç elde edecektir.
ÇED Dosyasına bakıldığında Aydın-Denizli Otoyol yapımı ile kimin kazandığı ve kimin kaybettiği, otoyol yapımının bölgeye getireceği ekonomik ve ekolojik yıkım çok net bir şekilde görülmektedir. Aydın-Denizli Otoyolu, Aydın’ın 24 tarımsal üründe Türkiye’de ilk 10 İl arasında olmasını sağlayan tarım topraklarından-organik tarım yaptığı alanlardan-sulama alanlarından-özel koruma bölgelerinden-tabiat park alanları içinden; yüzeysel ve yeraltı akarsuları-içme ve sulama barajları ile gölleri üstünden veya yakınından geçmekte; sonuçta tüm bu kaynakların miktar olarak azalmasına-kirlenmesine-yok olmasına sebep olacak, ÇED dosyasında söylenenin aksine bölgede tarım-ticari-sosyal-kültürel-turistik-endüstriyel gelişime sekte vuracak, halkın işsiz kalmasına-fakirleşmesine-mutsuz ve yurtsuz olmasına sebep olacaktır. Otoyol hem yapım hemde kullanım sürecinde bölgede hava-su-toprak-gürültü-atık kirliliğine, doğal çevrenin tahribatına ve erozyona sebep olacaktır. Tüm bu olumsuz etkiler ise Aydın-Denizli arası mesafenin 5 km, sürenin 30 dk azalması için yapılmaktadır. Bu otoyol yapımının kaybedeni Aydın-Denizli İlleri ve halkı, kazananı ise 17 yıl 9 ay 18 gün süre ile yıllık araç geçisi ve yıllık Euro geliri garantisi verilen şirket ve onu destekleyen yönetimler olacaktır.