Valilik kamu sağlığı ve güvenliği, kamu menfaati bakımından jeotermal enerji faaliyetlerini denetler, bunu yapmakla da yükümlüdür. Denetimler sonucunda idare yükümlülüklerini yerine getirmeyen veya yasalara aykırı olarak yerine getiren ruhsat sahiplerine karşı idari yaptırımlar uygular. İdare gerek arama gerekse işletme faaliyetlerini düzenli olarak her yıl denetler. İdarenin gerekli gördüğü hallerde yine idarenin talebi üzerine denetimi Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) gerçekleştirir. Denetimler için ilgili ruhsat sahibi MTA’ya para öder. MTA tarafından gerçekleştirilen denetim ve incelemelerde MTA’nın talebi üzerine ilgili bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluşların katılımı da gerçekleşebilir.
Denetimi gerçekleştiren heyet: Projede belirtilen ve gerçekleştirilen faaliyetlerin projeye uygunluğu; Jeotermal sistemin ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirlerin alınıp alınmadığı; Reenjeksiyon ve deşarjın teknik kurallarına ve çevre mevzuatına uygunluğu; Faaliyet için alınması gereken izinlerin alınıp alınmadığı; İşletme faaliyetlerinin koruma etüt raporuna uygun olup olmadığı; Üretim faaliyetlerinin üretim değerlerine yaptığı etkilerin sürekli izlenip izlenmediğini denetler. Denetimler gerçekleştirilirken ani müdahale gerektiren çevrenin kirlenmesi, kaynağın israfı, insan veya canlı varlıkların hayati tehlikesi veya malvarlığı tehlikesi gibi önemli konuların tespit edilmesi halinde Heyet ruhsat sahibinin gerekli önlemleri almasını talep ederek ara rapor hazırlar, derhal idareye bildirir. Denetimler sonucunda arama faaliyetlerinin onaylanmış “Koruma Alanları Etüt Raporunda” belirtilen tedbirlere uygun olmadığı tespit edilirse, faaliyetler idare tarafından durdurulur, idare ruhsat sahibinin alması gereken tedbirleri ruhsat sahibine bildirir, bir yıl süre tanır. Ruhsat sahibi bu süre içerisinde kendisinden alınması istenilen tedbirleri almadığı takdirde, ruhsatı iptal olur ve durum hakkında İdare tarafından Maden İşleri Genel Müdürlüğü bilgilendirilir.
Jeotermal enerji faaliyetlerinde düzenin sağlanması amacı ile iki önemli yaptırım şekli düzenlenmiştir. Bunlar ilgili ruhsatın iptal edilmesi ve idari para cezasının kesilmesidir. Diğer yaptırımlar ise ruhsat sahibi tarafından verilen teminatın gelir kaydedilmesi ve teminatın yeniden artırılarak alınması ile faaliyetlerin durdurulmasıdır. Ruhsatın iptal edilmesi yaptırımı İdare tarafından uygulanan en ağır yaptırımlardandır. Bu nedenle ruhsatın iptali yaptırımının İdare tarafından uygulanması hep en son çare olarak düzenlenmiştir. Teminatın gelir kaydedilmesi ve teminatın artırılarak ilgili ruhsat sahibinden alınması veya jeotermal enerji faaliyetlerinin durdurulması yaptırımları ilgili ruhsat iptal edilmeden önce uyarıcı yaptırımlar niteliğinde uygulanmaktadır. Bunun da sebebi, İdarenin jeotermal enerji faaliyetlerinin devamını sağlamasının kamu yararı bakımından daha önemli olarak görülmesidir. Faaliyetlerin durdurulması, faaliyetler ilgili ruhsat alınmadan veya gerekli izinler alınmadan önce başlatıldıysa uygulanır. Aynı şekilde gerçekleştirilen faaliyetler, kaynağın ve rezervin korunması bakımından veya çevreyi kirletmesi açısından zararlı nitelikte ise bunlar durdurulur ve İdare tarafından gerekli tedbirleri alınır.
İşletme ruhsatını alan ruhsat sahibi 5686 sayılı Kanunda öngörülen kurumlardan konu ile ilgili izinleri almadığı sürece faaliyetlere başlayamamaktadır. Mesela jeotermal enerji kaynaklarının işletilmesini kaplıca tesislerinde kullanacaksa Sağlık Bakanlığından izin alması gerekecektir. İlgili işletme tarafından alınan izinlere aykırı hareket edilmesi halinde faaliyetlerin durdurulması yaptırımı nasıl uygulanmaktadır?
Danıştayın vermiş olduğu kararlara baktığımızda, faaliyetlerin durdurulması için kanunda açıkça ilgili İdareye yetkinin verilmesi gerektiği aksi takdirde faaliyetleri durdurmaya yetkisi olmayan İdarenin faaliyetleri durdurma yetkisine sahip olan İdareye başvurması gerektiği sonucuna varılmaktadır. Arama veya işletme ruhsatlarının iptal edilmesinin önemli sebeplerden biri ruhsatların düzenlenmesinde yerine getirilen kurucu şartların, ruhsatın geçerli olduğu süre içerisinde ruhsat sahibi tarafından yitirilmesidir. Buna göre, ruhsat sahibi gerçek kişi ise fiil ehliyetinin veya Türk Vatandaşlığının kaybı onun arama veya işletme ruhsatının iptal edilmesine sebep olacaktır. Bunların yanı sıra ruhsat sahibi jeotermal kaynaklar ve doğal mineralli sular konusunda yetkisi bulunan kamu iktisadi teşebbüsler veya müesseseler veya bağlı ortaklıklar veya iştirakleri veya diğer kamu kurum, kuruluşları veya idareler ise bunların jeotermal kaynaklar konusunda yetkilerinin geri alınması durumunda sahip oldukları arama veya işletme ruhsatları iptal edilir. Arama ve işletme ruhsatlarının iptal edilmesinin başka bir ortak sebebi ise, mücbir sebep veya beklenmeyen hallerin sona ermesinden sonra arama veya işletme ruhsatı sahiplerinin 5686 sayılı Kanunun 8 maddesinde belirtilen ek süre içinde teminatı yatırmamaları ve faaliyetlere başlamamalarıdır. Son ortak bir sebep ise arama veya işletme ruhsatların miras yolu ile intikal edilmesi halinde mirasçıların 5686 sayılı Kanundan doğan yükümlülüklerini yerine getirmemeleri halidir.
Arama ruhsatı, ruhsat sahibinin İdareye sunmuş olduğu arama projesine veya arama faaliyetlerine uymaması durumunda da iptal edilir. Böyle bir durumun İdare tarafından tespit edilmesi halinde öncellikle teminat gelir kaydedilerek faaliyetleri durdurulur ve teminat üç katına çıkartılır. Arama ruhsat sahibinin teminatı tamamlayabilmesi için kendisine bir ay süre verilir ve bu sefer ruhsatı iptal edilmez. Fakat aynı fiilin tekerrürü halinde yine teminat gelir kaydedilir ve bu sefer arama ruhsatı da iptal edilir. Kural olarak ruhsat sahiplerinin gerçekleştirdikleri faaliyetler İdareye ruhsat başvurusu yaptıkları sırada sunmuş oldukları projelere uygun olmak zorundadır. Bu nedenle işletme ruhsatı sahibi, işletme faaliyetleri yerine getirirken işletme projesine göre hareket etmemesi, projede yer almayan faaliyetlerde bulunması veya gerekli izinleri almaması durumunda idari yaptırımla karşılaşabilecektir. İdari yaptırım da, ilk önce faaliyetleri durdurulur ve teminatı gelir kaydedilir. Daha sonra ise teminat üç katına çıkartılır ve teminatı yatırması için işletme ruhsat sahibine bir ay süre verilir. Ruhsat sahibi tarafından daha sonraki tarihlerde yine aynı fiilin işlenmesi durumunda işletme ruhsatı iptal edilir.
İşletme ruhsatı sahibinin sadece işletme ruhsatına sahip olması kendisine doğrudan işletme faaliyetlerine başlamak için yetki vermez. Bu nedenle işletme ruhsat sahibinin Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) olumlu kararı veya ÇED Gerekli Değildir kararı belgesi alması ve bunlarla diğer ilgili bakanlıklardan, kamu kurum veya kuruluşlardan üç ay içinde izin talebinde bulunması gerekmektedir. Söz konusu izinleri almayıp faaliyetlere başlaması halinde işletme ruhsatı sahibi yaptırımlarla karşılaşır. İzinlerin iki yıl içinde alınmaması durumunda ise işletme ruhsatı sahibinin önceden vermiş olduğu teminatı iade edilerek işletme ruhsatı iptal edilir.
Yaptırım işletme faaliyetleri başlamadan önce kaynağın koruma alanları etüdünün verilmemesi durumunda da uygulanır. Böyle bir durumda işletme faaliyetlere başladığı takdirde, öncellikle faaliyetler durdurulur ve kendisine etüdün yaptırılması için uygun süre verilir. İdare tarafından verilen süre içinde de işletme ruhsatı sahibince etüdün yaptırılmaması halinde de yaptırım zinciri uygulanır. Koruma alan etüt raporlarına bağlı olarak MTA’nın yapacağı denetimlerde işletme ruhsat sahibinin öngörülen tedbirlere uymadığını tespit edilmesi halinde ise öncelikle idare tarafından işletme ruhsatı sahibinin faaliyetleri durdurulur ve gerekli tedbirlerin yerine getirilmesi için en fazla bir yıl süre verilir. İşletme ruhsatı sahibi bu süreç içerisinde gerekli tedbirleri yerine getirmezse ruhsatı iptal edilir.
Bunlara ilaveten ruhsat sahibinin projesinde belirtilen planına göre akışkanı işletmeye almaması veya belirtilen süre zarfında akışkanı almayıp gerekçeleri ile birlikte idareye ek süre için de başvurmaması durumunda veya bu ek süre için başvurması sonucunda kendisine tayin edilecek en fazla üç ay ek süre içinde akışkanı işletmeye almaması durumunda teminatının gelir olarak kaydedilmesi şartı ile ruhsatı iptal edilir.
5686 sayılı Kanunda işletme ruhsatı ve arama ruhsatı sahiplerine onların hukuka aykırı davranışlarında uygulanacak ruhsatlatın iptali, faaliyetlerin durdurulması ve teminatı gelir kaydederek teminat miktarının artırılması şeklindeki yaptırımların yanı sıra idari para cezası kurumu da düzenlenmiştir.
Kanunda düzenlenen idari para cezası ilgili ruhsat sahiplerinin kanuna aykırı davranışlarına yönelik değil, ruhsatsız faaliyette bulunanlara yönelik düzenlenmiştir. Ruhsatsız olarak faaliyetlerde bulunan kimselerin tespit edilmesi halinde söz konusu ruhsatsız faaliyetler durdurulur ve ilgililere idare tarafından para cezası kesilir.
Aydın’da 35 yılı aşkın süredir jeotermal kaynaklara bağlı enerji üretimi işletmeciliği yapılmaktadır. Bu işletmecilik faaliyetlerine baktığımızda genelde işletmelerin arama ve işletme aşamalarında Koruma Etüt Alanları Raporuna uymadıkları, faaliyetlere ilgili ruhsatlar veya izinler alınmadan önce başladıkları, projeye uygun hareket etmedikleri, çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri almadıkları, yeterli reenjeksiyon yapmadıkları, ÇED Olumlu veya Gerekli Değil kararları alınmadan ve onaylanmadan faaliyetlere başladıkları, alınan izinlere aykırı hareket ettikleri saptanmasına, bu uygunsuz faaliyetler Çevre Dernekleri tarafından açılan ve kazanılan dava sonuçları ile onaylanmasına rağmen, Aydın’da idare tarafından tüm bunlar görmezlikten gelinmekte, jeotermal işletmelere kesinlikle ruhsat iptal etme veya işletme kapatma cezaları verilmemekte, süreç birkaç cüzi idari para cezaları ile geçiştirilmektedir.