7 Kasım 1864'te yürürlüğe giren “Vilayet Nizamnamesi” ile Osmanlı Devleti'nde eyaletler kaldırılmış, Fransız taşra teşkilatına uygun olarak livalardan oluşan bir yönetim sistemi getirilmişti.
İzmir merkezli Aydın Vilayeti, İzmir Merkez Sancağı, Aydın Sancağı ve Menteşe (Muğla) Sancağı'ndan oluşurken, 1877 düzenlemesiyle Aydın Vilayeti'ne Saruhan (Manisa) Sancağı'nın da katılmasıyla Aydın Vilayeti'nin sancak sayısı 4'e çıktı.
Sultan Abdülaziz, 1863 Mısır Gezisi sırasında, Mısır'ın değişik bölgelerinde çıkan gazeteleri görmüş, dönüşünde Osmanlı vilayetlerinde de matbaalar kurularak, gazeteler yayımlanması istediğini dile getirmişti.(1)
Vilayetler kurulurken kültür alanındaki en büyük yenilik şüphesiz her vilayet merkezinde bir matbaanın açılması olmuştur.(2)
Aydın Vilayeti oluştuktan kısa bir süre sonra 1868'de Vilayet Matbaası kuruldu. (3)
Maliye Nezareti tarafından matbaanın oluşturulabilmesi için gerekli olan “bir litograf destgahı ve ondört kıt'a taş”, Tevfik Efendi adında bir litografya ustasıyla birlikte İstanbul'dan İzmir'e gönderildi. (4) Vilayet Evrak Müdürü Asım Efendi'nin çabalarıyla bir miktar hurufat celb edilerek, 1869'dan itibaren Aydın Gazetesi yayımlanmaya başladı. Aydın Gazetesi'nin çıkış tarihine dair çeşitli iddialar olsa da Zeki Arıkan'ın, doğru bir saptamayla, Aydın başlığı altında gazetenin 1869'da çıkmaya başladığını kaydetmektedir. (5)
Vilayet gazetelerinde, Padişah ile ilgili haberler öncelikle yer almaktadır. Bunun yanı sıra kamu görevlilerinin atama, yükselme ve ödüllendirilmeleri, yeni yasa, yönetmelik düzenlemeleri, hükümet, vilayet ve kamu kuruluşlarının çalışmaları, demiryolu, yol, telgraf hattı yapımları, sağlık konuları, yerel okul sınavları ve ödül dağıtma törenleri, hacıların gidişi, et, ekmek fiyatları, şiddetli yağmur ve kar yağışları, doğal afetler, kolluk kuvvetlerinin başarıları, valilerin konuşmaları ve yazıları, savaşlar, yeni silahlar, buluşlar, yabancı konsolosların gezileri, vilayet gazetelerinde yer alan haberler arasındadır. (6)
İzmir Hükümet Konağı'nda faaliyetlerine başlayan Aydın Gazetesi ve Aydın Vilayet Matbaası başlangıçta diğer vilayetlerdeki kadar başarılı olamadı. Bunun başında vilayetin kültür hayatının tamamen azınlıkların elinde olması geliyor. Azınlıkların kendilerine ait pek çok matbaa ve gazetesinin olmasından dolayı böyle bir yayına ihtiyaç duyulmadı.
Başarılı olamayan Vilayet Matbaası kuruluşundan kısa bir süre sonra Salim Efendi adında birine devredildi. 1288 (1871) yılına gelindiğinde matbaanın geliri giderini dahi karşılayamamış, üstelik borç altına girilmişti. Bunun üzerine aynı yıl, “Aydın namında bir gazete çıkarmak üzere matbaa kaffe-i alat ve edavat ile” gazeteci Karidi Efendi'ye verildi. (7) Bundan sonraki iki yıl boyunca matbaa Karidi'nin sorumluluğunda düzenli olarak çalıştı ve Aydın Gazetesi'ni de düzenli olarak çıkarttı. Bilinmeden sebeplerden dolayı gazetenin baskısı durunca bu sıralarda Meclis-i İdare Katibi olan Hafızı Bey ıslahhaneden beş-altı bin kuruş borç alarak yeni bir matbaa oluşturarak gazeteyi tekrar çıkartmaya başladı.
İzmir'e atanan Vali Halil Rıfat Paşa'nın verdiği destekle gazetenin baskısı tekrar düzene girerken 1294 (1887)'ye kadar Samanizade Mehmet Ali Efendi ve sonrasında uzun yıllar Vilayet Matbaası ve Aydın Gazetesi'ni Yusuf Ziya Efendi yönetti. (8)
Vilayet Matbaası ilk ürünlerini Yusuf Ziya'nın yönetimine geçtikten iki yıl sonra vermeye başladı. 1296 (1879)'da vilayet matbaasında iki kitap basıldı. İlki Aydın Vilayet Salnamesi'dir ve litografya tekniği ile basılmıştır. Diğeri ise hurufatla basılan Rahmi Giridi'nin bir tercümesidir.
Basım sanayinde sürekli yenilenen baskı tekniklerini takip edemeyen Vilayet Matbaası'nın durumu 1300 (1883) yıllarına gelindiğinde yine kötüye gitmeye başladı. O yıllarda İzmir'de Türkçe baskı yapabilen tek matbaa Vilayet Matbaası'ydı. Hem teknik hem de personel yetersizliğinden dolayı 1298-1301 arasında Salnameler ve Aydın Gazetesi dışında her hangi bir kitap ya da yayın basamaz hale gelmişti.
Bu sıralarda Halil Rıfat Paşa'nın yeniden Aydın Valiliği'ne atanmasıyla matbaanın içinde bulunduğu durumun düzeltilmesi için çalışmalar başlatıldı. Halil Rıfat Paşa ilk olarak vilayet mektupçusu Hayri Efendi'yi görevlendirerek bir “Takrir” hazırlattı. “Matbaanın hal-i sabıkı ve Lahıki” başlığını taşıyan bu takrir Vilayet İdare Meclisi'ne sunuldu. Bu takrir matbaanın “acınacak ve ağlanacak” durumunu gözler önüne serdi.
Buna göre Vilayet Matbaası'nın kurulduğundan beri 22 senedir hiçbir hesap cetvelinin düzenlenmediği, hurufat makinesi olmasına rağmen yeterli hurufatın olmamasından dolayı gelen hiçbir işin basılamadığı, litoğrafya kısmının tamamen eski sistemde kaldığı belirtildi. Yeni litografi baskı sisteminde bir buçuk saatte basılabilecek bir işin on işçiyle (nefes almaksızın) bir günde basılabildiği tespit edilmişti. Bun agöre önce matbaanın eksikleri giderilmeliydi.
Hayri Efendi'nin “Takrir”inde matbaanın asıl giderinin gazete bedeli olduğunu tespit edilmişti. Aydın Gazetesi, Aydın Vilayeti'nin her köyüne ücretsiz gönderiliyordu. O tarihlerde Aydın'ın 2 bin 390'dan fazla köyü ile birlikte kaza ve sancaklarda dağıtılacak gazetelerin toplamı 3 bini buluyordu. Öncelikle bu ücretsiz dağıtılan gazetelerin sorunu halledilmeliydi.
Aydın Meclis-i İdare-i Vilayet tarafından incelen bu “takrir” sonucunda hazırlanan kararname ile öncelikle matbaanın eksikleri tamamlandı. 1304 (1888) Aydın Vilayet Salnamesinde verilen bilgilere göre Yusuf Ziya Efendi'nin müdürlüğündeki Vilayet Matbaası yenilenerek hizmete devam etmiş ve o yıl içinde Vilayet Salnamesi dışında Mektupçu Hayri Bey'in bir, Aydın Gazetesi muharrir M.Nuri Bey'in iki eserini ve İzmir'de yayın hayatına başlayan Hizmet Gazetesi'ni de basmaya başlamıştır. (9)
Halil Rıfat Paşa'nın valiliği sırasında başlayan Vilayet Matbaası'nın atılımı pek fazla uzun süremedi. İzmir'de Türkler tarafından yeni matbaalar açılmış, ayrıca azınlık ve yabancılar da ellerindeki matba-aları Türkçe hurufat ile zenginleştirmişlerdi. (10)
Tüm bunlara rağmen Vilayet Matbaası'nda resmi baskıların dışında kesintilerle de olsa Aydın Gazetesi basılmaya devam edildi. Okul ders kitapları, gazete muharrirlerinin kaleme aldığı birkaç roman ve en som 1326 (1908)'de Vilayet Salnamesi basıldı. (11) Vilayet Matbaası faaliyetlerine I. Dünya Savaşı sonuna kadar devam etti. Aydın Gazetesi ise 8 Kanun-ı Evvel 1913'ten itibaren günlük olarak yayınlanmaya başladı. (12) Gazete, “Meclis-i Umumi müzakeratını aynen derç edeceği gibi her gün ajans telgrafları ve şuun-ı yevmiye dahi bulunduracaktır. (13)
Aydın Vilayeti Meclis-i Encümeni'nin 1330 (1914) senesi toplantısında, vilayette bir gazete neşrinin kanun gereği olmasına rağmen, bu kanunun gazetesi olmayan kentleri işaret ettiği belirtilmiş, İzmir'de ise pek çok gazetenin bulunması dolayısıyla resmi gazeteye ihtiyaç olmadığı ileri sürüldü. Bu sebeple Aydın Gazetesi için ayrılan bütçe tahsisattan çıkarıldı ve gazetenin yayımlanmasına son verildi. (14)
KAYNAK
(1) (Muammer Yaşar, Anadolu'da İlk Türk Gazetesi, Envar-ı Şarkiyye, Ankara, 1971, s.29, Abdülaziz'in Mısır gezisinin ayrıntılar için bkz. A.Kemal Aksüt, Sultan Aziz'in Mısır ve Avrupa Seyahati, İstanbul, 1944)
(2) (Bülent Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, cilt 1, s.99)
(3) (Mekbub-i Vilayet, “Matbaanın hal-i sabiki ve lahiki”, Aydın Vilayet Salnamesidir, 1304 Mali senesi, İzmir 1304, s.64 (Bu yazı bundan sonra sadece “Takrir” olarak anılacaktır), Türk Ansiklopedisi'nde yer alan “Basım” maddesinde (Cilt 1, s.335), “Vilayet gazeteleri ve salnameleri basmak üzere” 1851'de İzmir'de matbaa açıldığı iddia edilmektedir. Server R. İskit'de, Türkiye'de Neşriyat Hareketleri Tarihine Kısa Bir Bakış, İstanbul, 1939, s.97'de “Küçük bir araştırmada 1269-1853'de İzmir'de Vilayet Matbaası'nın varlığını “kitapların üzerindeki kayıtlardan tespit” ettiğini belirtmektedir ki bunun doğru olmasına imkan yoktur. Bu yanılgılara, özel bir matbaa olan Daveroni et Souigielli matbaasında basılan Türkçe kitapların neden olduğu düşünülebiliri Salname-i Nezaret-i Maarif, (1316 sene-i hicriye mahsus), İstanbul 1316, s.939'da Aydın Vilayeti matbaasının kuruluş tarihi, belirlendiği gibi 1285 (1868-1869) olarak verilmektedir.)
(4) (“Takrir”, s.63)
(5) (Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, s.104), Başbakanlık Arşivi, BEO, Aydın Vilayeti Giden Evrak Kayıt Defteri, no:107, s.874'de “Vilayet namına olarak tab ettirilen gazeteden dolayı memnuniyetini havi 16 rebiü'l ahir 86 tarihli tahrirat” kaydı, Aydın Gazetesi'nin çıkış tarihinin kesin olarka 1869 olduğunu ortaya koymaktadır.)
(6) (Varlık, “Yerel Basının Öncüsü Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.)
(7) (“Takrir”, s.65)
(8) (“Takrir”, s.65)
(9) (H.Z.Uşaklıgil, Kırk Yıl, s.177)
(10) (Aydın Vilayeti 1304 yılı Salnamesi'nde bulunan 15 azınlık matbaasından sadece biri Türkçe hurufata sahipken, bu sayı 1307'de 5'e, 1319'da 30'a yükselecekti.)
(11) (Vilayet matbaasının bastığı kitapların tam listesi için bkz. Erkan Serçe, “İzmir'de Kitapçılık (Başlangıcından Harf Devrimi'ne)”, D.E.Ü., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü'nde savunulmuş Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1990)
(12) (Ahenk, 9 Kanun-ı Evvel 1913)
(13) (Ahenk 17 Temmuz 1913)(14) (Aydın Vilayeti Meclis-i Umumisinin 1330 senesinde fevkalade olarak vukuu bulan içtimasına ait zabıtname, İzmir, 1330, s.21)
(14) (Aydın Vilayeti Meclis-i Umumisinin 1330 senesinde fevkalade olarak vukuu bulan içtimasına ait zabıtname, İzmir, 1330, s.21)